Pháp luật về chống Hối lộ và Tham nhũng
Hối lộ
Hối lộ là gì?
Hối lộ thường được nhắc đến trong tình huống một người hoặc một tổ chức đưa/cung cấp các lợi ích cho một người có quyền hạn Nhà nước để gây ảnh hưởng đối với người có quyền hạn đó (ví dụ khiến người đó lạm dụng quyền lực Nhà nước để mang lại lợi ích cho người đưa hối lộ). Pháp luật nghiêm cấm cả hành vi đưa hối lộ và nhận hối lộ.
Hối lộ, đôi khi, có thể rất trực tiếp và không phức tạp, chẳng hạn như Công ty A đưa tiền cho chuyên viên Nhà nước B để chuyên viên B có thể bỏ qua những vi phạm của Công ty A. Tuy nhiên, thường thì hối lộ rất phức tạp, chẳng hạn như Công ty A có thể đưa ra một hợp đồng với các điều khoản có lợi một cách vô lý cho Công ty X do bà Y (vợ của chuyên viên B) là chủ sở hữu. Bà Y sau đó đã tác động để chuyên viên B bỏ qua các vi phạm của Công ty A.
Người có quyền hạn Nhà nước có phải là cán bộ công chức Nhà nước không? Không hẳn, người có quyền hạn Nhà nước có thể là các cán bộ công chức Nhà nước (tức là những người làm việc trong các cơ quan Nhà nước), người kiểm soát phần vốn của Nhà nước trong các doanh nghiệp Nhà nước hoặc bất kỳ người nào được trao quyền hạn đặc biệt thuộc đặc quyền của các cơ quan Nhà nước (ví dụ: quyền xử phạt công dân, quyền ra lệnh và chỉ đạo công dân, quyền kiểm soát ngân sách nhà nước,…). Về cơ bản, cụm từ đó có nghĩa rất rộng và có thể ám chỉ bất kỳ ai có liên quan đến các cơ quan Nhà nước bao gồm chính phủ, tòa án, quốc hội,…
Của hối lộ có nhất thiết phải là tiền không? Không. Của hối lộ có thể là tiền hoặc các lợi ích vật chất khác như bất động sản, ô tô,… hoặc các lợi ích phi vật chất như cơ hội thăng tiến,…
Liệu một món quà tặng cho một cán bộ Nhà nước có thể không bị coi là của hối lộ không? Có thể, bởi vì tặng quà mà không có ý định đòi hỏi bất kỳ sự đền đáp nào sẽ không bị coi là hối lộ. Tuy nhiên, ranh giới giữa việc tặng quà và đưa hối lộ là rất mong manh. Sau khi nhận được món quà tặng, cán bộ Nhà nước có thể cố gắng giúp đỡ người tặng quà, và điều này có thể dấy lên nghi ngờ rằng người tặng quà đã cố tình nhắm tới việc gây ảnh hưởng đến cán bộ Nhà nước đó.
Nên làm gì khi tặng quà để giảm thiểu khả năng bị coi là hối lộ? Có 02 điều cần lưu ý:
- Đảm bảo giá trị của món quà là phù hợp: Nếu bạn tặng một món quà có giá trị rất cao (ví dụ như ô tô, nhà,…) cho một cán bộ Nhà nước, thì sẽ dấy lên nghi ngờ và thậm chí có thể khiến người tặng quà bị điều tra.
- Cân nhắc tặng quà chung cho một cơ quan Nhà nước thay vì tặng riêng cho một cán bộ Nhà nước: Tặng quà cho cả cơ quan thay vì một cá nhân thể hiện sự minh bạch trong hành động của người tặng quà và ít có khả năng gây nghi ngờ.
Hậu quả khi bị liên đới vào một vụ hối lộ
Người đưa hối lộ, người nhận hối lộ, người trung gian môi giới hối lộ hoặc bất kỳ người nào trực tiếp hoặc gián tiếp tiếp tay cho việc hối lộ đều có thể chịu chế tài hình sự, bao gồm nhưng không giới hạn bị phạt tiền và phạt tù. Hiện nay hình phạt tử hình chỉ áp dụng đối với người nhận hối lộ (không áp dụng đối với người đưa hối lộ hoặc người trung gian môi giới hối lộ) trong những trường hợp đặc biệt nghiêm trọng.
Chế tài hình sự liên quan đến hối lộ chỉ được áp dụng đối với cá nhân, không áp dụng đối với tổ chức (vì các nhà làm luật cho rằng không thể bỏ tù một tổ chức). Do đó, trong trường hợp một tổ chức có dính líu đến vụ việc hối lộ (ví dụ như đưa hối lộ), tòa án sẽ áp dụng các chế tài hình sự đối với các cá nhân thuộc tổ chức đó, tùy thuộc vào mức độ tham gia của các cá nhân đó trong vụ việc hối lộ. Thông thường, các nhà quản lý (ví dụ như giám đốc, kế toán trưởng, chủ tịch,…) sẽ là những người đầu tiên bị điều tra.
Của hối lộ được xử lý như thế nào trong trường hợp truy tố hình sự? Của hối lộ có được trả lại không? Hầu như không. Theo luật định, người bị ép buộc đưa hối lộ mà chủ động khai báo trước khi bị phát giác thì được coi là không có tội và được trả lại toàn bộ của đã dùng để đưa hối lộ. Tuy nhiên, trường hợp này rất hiếm. Trong hầu hết các trường hợp sẽ là:
- Người bị ép buộc đưa hối lộ nhưng không chủ động khai báo: Trong trường hợp này, người đó có thể được coi là đồng ý với hành vi hối lộ và do đó phải chịu trách nhiệm hình sự. Của hối lộ cũng sẽ bị tịch thu.
- Người đưa hối lộ tuy không bị ép buộc nhưng đã chủ động khai báo trước khi bị phát giác: Người đó có thể được hoặc không được miễn trách nhiệm hình sự, và của hối lộ có thể được hoặc không được trả lại, tùy thuộc vào sự xem xét của tòa án trong từng trường hợp cụ thể.
Thực tiễn Tham nhũng và Hối lộ ở Việt Nam
Theo Chỉ số Nhận thức Tham nhũng năm 2021 của Tổ chức Minh bạch Quốc tế, Việt Nam đạt 39 điểm và xếp thứ 87/180 quốc gia và vùng lãnh thổ (điểm từ 0 đến 100, điểm càng thấp thì tham nhũng càng cao). Về cơ bản, điều này có nghĩa là tham nhũng xảy ra khá phổ biến ở Việt Nam.
Pháp luật phòng chống tham nhũng, hối lộ khá nghiêm minh, vậy tại sao tình trạng tham nhũng lại diễn ra phổ biến? Vâng, phần lớn vấn đề không phát sinh từ quy định pháp luật, mà phát sinh từ việc thực thi pháp luật. Về cơ bản, pháp luật ban hành để đảm bảo rằng các cơ quan chức năng có thể dễ dàng xử phạt những người có tham gia vào việc hối lộ hoặc tham nhũng. Tuy nhiên, liệu các cơ quan chức năng có tiến hành xử phạt hay không và khi nào sẽ xử phạt lại là một câu chuyện khác. Nghĩa là các cơ quan chức năng có thể đợi cho đến khi vụ việc đủ lớn để có thể bắt gọn hết những người tham gia vụ việc và tạo nên một vụ án trọng điểm.
Nhiều người, thậm chí là cả người Việt Nam, chứng kiến tham nhũng xảy ra mọi nơi nên có nhầm tưởng rằng đưa hối lộ không phải là việc làm sai trái và họ có thể bắt chước làm theo. Tuy nhiên, nên hiểu rằng pháp luật rất nghiêm khắc và không thể dùng các kiểu lập luận như “nhiều người cũng làm vậy, tại sao lại chỉ nhắm vào xử lý tôi” để bào chữa cho hành vi vi phạm.
Dưới đây là một số trường hợp phổ biến liên quan đến tham nhũng có thể gặp phải trong quá trình hoạt động kinh doanh tại Việt Nam.
Làm việc với các cơ quan thuế
Tình trạng tham nhũng xảy ra rất phổ biến khi làm việc với các cơ quan thuế ở Việt Nam. Trong hầu hết các trường hợp, trách nhiệm chứng minh thuộc về các doanh nghiệp thay vì cơ quan thuế, ví dụ (i) nếu doanh nghiệp muốn đưa thêm một số khoản chi phí vào để tính thuế thu nhập doanh nghiệp, doanh nghiệp sẽ cần chứng từ đầy đủ và hợp lệ để chứng minh rằng doanh nghiệp đã chi các khoản chi phí đó và chúng cần thiết cho hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp; (ii) nếu có một số khoản tiền được chuyển vào tài khoản ngân hàng của công ty, cơ quan thuế có thể tự động coi đó là thu nhập và truy thu thuế trừ khi doanh nghiệp có thể chứng minh ngược lại.
Do đó, nếu doanh nghiệp không có đội ngũ tư vấn thuế giỏi và hệ thống quản lý hồ sơ thuế nội bộ tốt, thì rất có thể doanh nghiệp sẽ bỏ sót rất nhiều chứng từ, thông báo cần nộp cho các cơ quan chức năng,… trong quá trình hoạt động kinh doanh. Sau đó, các cán bộ quản lý thuế sẽ đến kiểm tra và dọa rằng sẽ ấn định một khoản tiền truy thu thuế cao và một khoản phạt nặng, trừ khi doanh nghiệp hối lộ để họ bỏ qua mọi chuyện. Nhiều doanh nghiệp bị cám dỗ khi so sánh giữa một khoản hối lộ nhỏ so với số tiền thuế và tiền phạt cao, và cuối cùng là họ chọn cách đưa hối lộ.
Tuy nhiên, những gì các cán bộ quản lý thuế có thể làm được sau khi nhận hối lộ của doanh nghiệp là phớt lờ các vi phạm, thay vì khắc phục các vi phạm đó cho doanh nghiệp. Vì vậy, các vi phạm vẫn tồn tại ở đó, và khi có các cán bộ quản lý thuế khác đến kiểm tra thì doanh nghiệp lại phải tiếp tục hối lộ họ. Doanh nghiệp sẽ bị rơi vào vòng lẩn quẩn không bao giờ dứt của việc hối lộ, cho đến khi các vi phạm trở nên vô cùng nghiêm trọng hoặc cho đến khi doanh nghiệp gặp một số cán bộ quản lý thuế từ chối nhận hối lộ; khi đó, doanh nghiệp có thể phải đối mặt với trách nhiệm pháp lý rất nghiêm trọng.
Làm việc với các cơ quan hải quan
Các thủ tục hải quan ở Việt Nam khá phức tạp và doanh nghiệp có thể mất nhiều thời gian để làm thủ tục thông quan và giải phóng hàng hóa. So sánh giữa các khoản chi phí cao mà doanh nghiệp có thể phải trả nếu hàng hóa bị kẹt tại cửa khẩu (chẳng hạn như chi phí lưu kho, gây chậm trễ cho hoạt động kinh doanh,…) và một khoản tiền ít hơn để hối lộ nhà chức trách để xong được thủ tục nhanh chóng và không bị kiểm tra; nhiều doanh nghiệp bị cám dỗ và chọn hối lộ. Tuy nhiên, hối lộ không phải là giải pháp để đối phó với sự chậm trễ từ các cơ quan chức năng; nếu doanh nghiệp hối lộ một lần, nhà chức trách sẽ chờ đợi doanh nghiệp hối lộ lần tiếp theo (hoặc họ sẽ cố ý trì hoãn khi làm việc với doanh nghiệp) và doanh nghiệp sẽ dần bị lôi kéo ngày càng sâu vào việc hối lộ. Doanh nghiệp có thể xem xét khiếu nại một cách kiên quyết để đối phó với sự chậm trễ hoặc các hành vi thiếu chuyên nghiệp từ các cơ quan chức năng. Cách làm này có thể khiến doanh nghiệp mất thời gian đáng kể lúc ban đầu, nhưng về sau này thì các nhà chức trách sẽ e ngại và phải cư xử một cách chuyên nghiệp.
Hơn nữa, tương tự như các cơ quan thuế, các cơ quan hải quan có thể nhận hối lộ để không kiểm tra hàng hóa của doanh nghiệp và bỏ qua mọi vấn đề sai phạm mà doanh nghiệp có thể mắc phải. Tuy nhiên, theo luật, họ vẫn có thể tiến hành kiểm tra doanh nghiệp trong tương lai và xử phạt doanh nghiệp đối với các sai phạm tồn tại.
Làm việc với các cơ quan cấp phép
Tại Việt Nam, có rất nhiều công ty cung cấp dịch vụ hỗ trợ xin cấp các loại giấy phép như giấy chứng nhận đăng ký đầu tư, giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, giấy phép lao động, thị thực,… Tuy nhiên, đa số các công ty dịch vụ này đều dùng cách hối lộ để xin đươc giấy phép cho khách hàng của họ, và điều đó gây ra nhiều vấn đề rắc rối cho khách hàng của họ trong tương lai.
Do đó, nếu muốn tránh bị dính líu vào các vụ việc hối lộ và các rắc rối trong tương lai, bạn hãy cẩn trọng khi làm việc với các nhà cung cấp dịch vụ có các đặc điểm sau đây:
- Không phải là công ty luật: Có nhiều công ty tư vấn ở Việt Nam sẽ hỗ trợ bạn có được các giấy phép mặc dù họ không phải là công ty luật và có thể không có đủ kiến thức hiểu biết về luật. Thông thường, họ không sử dụng luật để có được giấy phép mà thay vào đó, sử dụng mối quan hệ của họ với các cơ quan chức năng thông qua việc hối lộ.
- Có thể lấy được giấy phép rất nhanh và thường là nhanh hơn thời hạn do luật quy định: Ở Việt Nam, nếu bạn nộp hồ sơ đề nghị cấp giấy phép theo phương thức thông thường, bạn sẽ nhận được giấy phép vào chính ngay ngày hết thời hạn giải quyết hồ sơ mà luật ấn định hoặc muộn hơn (thường thì muộn hơn). Nếu bạn nhận được giấy phép sớm hơn, đó có thể là dấu hiệu cho thấy có việc hối lộ.
- Có thể lấy được giấy phép ngay cả khi bạn không có một vài giấy tờ bắt buộc phải có trong hồ sơ: Một số công ty luật chuyên nghiệp có thể tranh luận với các cơ quan chức năng một cách hợp pháp và xin được giấy phép ngay cả trong trường hợp hồ sơ đề nghị cấp phép bị thiếu một vài tài liệu thứ yếu. Tuy nhiên, việc này đòi hỏi nhiều thời gian và phải có những lý lẽ đáng cân nhắc để trao đổi với các nhà chức trách. Nếu nhà cung cấp dịch vụ của bạn giải quyết các vấn đề này quá dễ dàng (tức là không cần tranh luận với nhà chức trách và không giải thích rõ ràng về cách giải quyết vấn đề), thì có thể họ đã dùng cách hối lộ.
Làm thế nào để Làm việc với Cơ quan Chính quyền mà Không Đưa Hối lộ
Khi hoạt động kinh doanh ở Việt Nam, bạn sẽ gặp phải một số tình huống mà các cán bộ Nhà nước cố tình làm khó dễ để bạn hối lộ họ. Trong những trường hợp như vậy, bạn nên xem xét các cách thức xử lý sau:
Yêu cầu các cán bộ Nhà nước trao đổi bằng văn bản
Các cán bộ Nhà nước có thể nói miệng rất nhiều điều không có lợi cho bạn, ví dụ như hồ sơ của bạn thiếu tài liệu; bạn cần phải làm theo những gì họ yêu cầu, nếu không họ có thể xử phạt bạn,…
Nếu bạn thấy những gì cán bộ Nhà nước nói miệng với bạn là không hợp lý, bạn nên yêu cầu họ ban hành một văn bản chính thức thay vì chỉ nói miệng. Cách này có thể làm cho các cán bộ Nhà nước thay đổi ý định bởi vì nếu họ ghi bất cứ nội dung gì vào văn bản mà trái với pháp luật; bạn có thể dễ dàng thực hiện các hành động pháp lý chống lại họ.
Gửi thư chất vấn và khiếu nại đối với các cán bộ Nhà nước
Nếu các cán bộ Nhà nước từ chối việc trao đổi bằng văn bản, hoặc từ chối thực hiện nhiệm vụ/công việc của họ để hỗ trợ bạn, bạn có thể lập một văn bản tường thuật lại những gì xảy ra rồi gửi đến cho các cán bộ Nhà nước đó và cấp trên của họ để chất vấn và khiếu nại.
Bạn có thể không có bất cứ bằng chứng nào để chứng minh cho nội dung bạn tường thuật trong thư của mình; nhưng khi thư được gửi đến, những cán bộ Nhà nước đó sẽ bị cấp trên của họ chất vấn và họ sẽ phải e ngại khi làm bất kỳ điều gì sai trái với bạn.
Gửi thư theo dõi tiến độ nếu các cơ quan chức năng chậm trễ trong việc giải quyết hồ sơ của bạn
Đôi khi, các nhà chức trách sẽ không làm bất cứ điều gì sai trái, mà họ sẽ chỉ trì hoãn vụ việc của bạn để bạn hối lộ họ.
Trong trường hợp này, bạn có thể thường xuyên gửi thư đến các cơ quan có liên quan và các cơ quan giám sát cấp trên để hỏi về tiến độ thực hiện công việc (ví dụ: nếu có vướng mắc với cơ quan thuế cấp quận/huyện, bạn có thể gửi thư đến cơ quan thuế ở cấp quận/huyện và cả cấp thành phố/tỉnh). Khi nhận được đơn thư của bạn nhiều lần, các cơ quan chức năng sẽ cảm thấy khó chịu và họ sẽ muốn làm cho xong hồ sơ của bạn càng nhanh càng tốt.