Tìm Hiểu Về Vai Trò Của Án Lệ Trong Pháp Luật Việt Nam
Vai trò của án lệ ngày càng được đề cao qua nhận thức và vận dụng án lệ trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Ngày 01/10/2023, Tòa án nhân dân tối cao ban hành Quyết định 364/QĐ-CA công bố thêm 07 án lệ đã được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao thông qua, nâng tổng số án lệ được công bố cho đến thời điểm hiện nay là 70 án lệ. Án lệ không chỉ đơn thuần là quyết định của Tòa án, mà còn đại diện cho sự đánh giá và phân tích kỹ lưỡng của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao. Các lập luận trong án lệ phản ánh sự thẩm định chính xác về quyền và nghĩa vụ pháp lý, áp dụng các quy tắc và nguyên tắc pháp luật đối với từng vụ việc cụ thể.
Với ưu điểm nhanh chóng, kịp thời và khách quan, được đúc kết chọn lọc, án lệ được coi là một trong những căn cứ, thước đo mẫu mực để vận dụng trong những trường hợp tương tự, cần thiết, giúp giải quyết nhanh chóng vụ án và tạo ra kết quả công bằng bình đẳng. Cùng chúng tôi tìm hiểu về án lệ và vai trò của án lệ trong hệ thống tư pháp Việt Nam!
Hiểu như thế nào về án lệ?
Theo Điều 1 Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP về quy trình chọn lựa, công bố và áp dụng án lệ, “Án lệ là những lập luận, phán quyết trong bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án về một vụ việc cụ thể được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao lựa chọn và được Chánh án Tòa án nhân dân tối cao công bố là án lệ để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử”.
Theo đó, có thể hiểu án lệ bao gồm toàn bộ các quyết định, bản án được tuyên bố bởi Tòa án và có giá trị như nguồn luật, đưa ra những nguyên tắc, nền tảng áp dụng cho các vụ việc xảy ra tương tự sau này, hay là cách thức sử dụng các nguyên tắc có sẵn như là những căn cứ áp dụng để quyết định các vụ việc xảy ra trong tương lai. Hoặc hiểu xa hơn, án lệ là những nguyên tắc không theo luật định được đưa ra từ các quyết định tư pháp, là hệ thống những nguyên tắc bất thành văn đã được công nhận và hình thành thông qua các quyết định của Tòa án. Những nguyên tắc này bắt buộc đòi hỏi Thẩm phán trong hệ thống các cơ quan Toà án khi xét xử một vụ việc cụ thể cần phải căn cứ ngay vào các bản án, các vụ việc trước đó.
Cơ sở hình thành án lệ chính là những khiếm khuyết của hệ thống pháp luật. Khi có những khiếm khuyết của hệ thống pháp luật, tòa án sẽ viện dẫn những căn cứ pháp luật được coi là hợp lý để đưa ra một phán quyết có tính đột phá và bản án này sẽ được tòa án tối cao công bố là án lệ để áp dụng chung cho các trường hợp tương tự. Án lệ chỉ được coi như một nguồn hỗ trợ các văn bản pháp luật mà không được coi là văn bản pháp luật. Qua việc công bố án lệ, Tòa án nhân dân tối cao mong muốn chia sẻ những quan điểm pháp lý, nguyên tắc và quy tắc áp dụng trong quyết định của mình với các Tòa án khác. Điều này giúp tạo ra sự nhất quán trong việc hiểu và áp dụng pháp luật, đồng thời góp phần tăng cường sự công bằng và tin cậy của hệ thống tư pháp.
Ý nghĩa của án lệ trong hệ thống pháp luật Việt Nam
Thực tế cho thấy, luật thành văn dù có được xây dựng cẩn thận và kĩ lưỡng đến đâu thì cũng không thể dự đoán được hết những tình huống sẽ xảy ra trong tương lai. Khi đó, với những tình huống mới, hành vi phạm pháp mới, văn bản pháp luật không thể kịp thời bổ sung, điều chỉnh. Bởi quá trình bổ sung, điều chỉnh đòi hỏi phải qua trình tự, thủ tục theo đúng quy định của pháp luật và sẽ mất khoảng thời gian nhất định. Trong tình huống đó, án lệ đã bổ sung giúp cho luật thành văn trở nên gắn liền với thực tiễn hơn. Khi xây dựng án lệ, tòa án góp phần vào việc hoàn thiện và phát triển luật thành văn trong tương lai. Việc áp dụng án lệ ngoài ý nghĩa giải quyết một vụ án cụ thể còn thiết lập ra một tiền lệ để xử những vụ án tương tự sau này, do đó, sẽ tạo bình đẳng trong việc xét xử các vụ án giống nhau, giúp tiên lượng được kết quả của các vụ tranh chấp, tiết kiệm công sức của các Thẩm phán, Người tham gia tố tụng, Cơ quan tiến hành tố tụng, tạo ra sự công bằng trong xã hội. Có thể nói án lệ đã giúp góp phần lấp đầy“những lỗ hổng” của pháp luật.
Tiêu chí nào để chọn lựa án lệ ? Các loại án lệ trong hệ thống pháp luật Việt Nam
Án lệ không phải là toàn bộ bản án, quyết định của Tòa án đã ban hành mà chỉ là các nội dung lập luận, phán quyết để giải thích những sự kiện pháp lý, chỉ ra các quy phạm pháp luật cần áp dụng hoặc căn cứ, lý do để Tòa án đưa ra phán quyết. Không phải bản án nào đã có hiệu lực pháp luật nào của Tòa án đều có thể trở thành án lệ. Để được Chánh án Tòa án nhân dân công bố là án lệ thì các bản án, quyết định của Tòa án cần phải xem xét, lựa chọn kỹ. Tiêu chí để một bản án trở thành án lệ khi đáp ứng các yêu cầu:
- Có giá trị làm rõ quy định của pháp luật còn có cách hiểu khác nhau, phân tích, giải thích các vấn đề, sự kiện pháp lý và chỉ ra nguyên tắc, đường lối xử lý, quy phạm pháp luật cần áp dụng trong một vụ việc cụ thể hoặc thể hiện lẽ công bằng đối với những vấn đề chưa có điều luật quy định cụ thể.
- Có tính chuẩn mực.
- Có giá trị hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử.
Qua tiêu chí chọn lựa án lệ, có thể thấy án lệ được chọn lựa trên tiêu chí thận trọng, mang tính giải thích, hỗ trợ để giải quyết vụ việc. Thông thường án lệ chia thành hai loại:
Án lệ giải thích. Được hiểu là những lập luận được đề cập đến trong bản án nhằm mục đích giải thích rõ nội dung của một quy định pháp luật nào đó chưa được rõ ràng hoặc trên thực tế tồn tại nhiều cách hiểu khác nhau.
Án lệ quy phạm. Được hiểu là những lập luận được đưa ra trong nội dung bản án nhằm đưa ra quy định bổ sung cho điều luật, giúp cho điều luật trở nên dễ hiểu hơn và cũng sẽ trở thành một trong những quy định sẽ được áp dụng trong các vụ việc có tính chất tương tự trong tương lai.
Vai trò của án lệ trong hệ thống pháp luật Việt Nam
Từ nhu cầu giải thích cho sự không rõ ràng của các văn bản luật hay xuất phát từ sự thiếu hụt trong quá trình điều chỉnh của các văn bản luật chính là những điều kiện để chọn lựa và hình thành án lệ. Các bản án, quyết định trở thành án lệ trải qua quy trình rà soát, phát hiện, đề xuất, lấy ý kiến, thông qua và công bố một cách chặt chẽ, rõ ràng bởi vai trò quan trọng của án lệ trong hệ thống pháp lý.
- Là tập hợp khuôn thước mẫu mực để các thẩm phán tuân theo. Án lệ chính là tập hợp của các quyết định, bản án đã được tuyên bố bởi Tòa án nhân dân và sẽ có giá trị sử dụng như nguồn luật, được xác định là nền tảng, khuôn mẫu để giải quyết những vụ việc xảy ra trong tương lai. Ở Việt Nam hiện nay, trong thực tiễn giải quyết các vụ án, các Thẩm phán cũng thường áp dụng các án lệ đã được công nhận vào quá trình giải quyết. Khi ấy thẩm phán chỉ cần đối chiếu để đưa ra phán quyết, tránh chuyện mỗi người nhìn nhận, đánh giá vấn đề một kiểu. Từ đó tránh được chuyện dư luận xã hội cho rằng việc xét xử của tòa án là không bình đẳng. Đồng thời, áp dụng án lệ còn giúp các đơn vị căn cứ vào đó biết phòng tránh rủi ro khi đàm phán, soạn thảo và ký kết hợp đồng giao dịch dân sự, thương mại.
- Tạo điều kiện cho việc áp dụng pháp luật vào thực tế được dễ dàng. Án lệ đề cập đến các vụ việc đã xảy ra trong thực tế, được đúc kết từ thực tế, chứ không phải là những giả thuyết có tính lý luận về những tình huống có thể xảy ra trong tương lai, nên đã góp phần giải thích, bổ sung những thiếu sót, những điều chưa hoàn thiện của pháp luật thành văn và khắc phục tình trạng thiếu pháp luật, tạo điều kiện cho việc áp dụng pháp luật được dễ dàng, thuận lợi và thống nhất. Tuy nhiên, thực tế cũng không thể áp dụng hoàn toàn theo nội dung của án lệ vào các vụ việc, mà các thẩm phán vẫn phải luôn căn cứ vào các quy định của pháp luật hiện hành. Bởi vì ở Việt Nam, án lệ chỉ được xác định là nguồn bổ trợ chứ không coi án lệ là một hình thức pháp luật. Ở mức độ nhất định, án lệ là nguồn lực trong hệ thống luật, thực hiện việc áp dụng pháp luật vào thực tế chứ không thể thay thế pháp luật.
- Là nguồn bổ trợ, nguồn lực giúp hoàn thiện hệ thống pháp luật. Hệ thống pháp luật của nước ta chưa được hoàn thiện và luôn có sự thay đổi cho phù hợp với đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng. Thực tế luôn phát sinh nhiều vướng mắc mà pháp luật không dự liệu trước. Nếu Thẩm phán chờ có quy định mới thì sẽ ảnh hưởng đến quyền khởi kiện của người dân. Viêc áp dụng án lệ sẽ giúp giải quyết trong những tình huống này. Hay trong hoàn cảnh mới, đất nước đang trong quá trình hội nhập mạnh mẽ, nhiều tập quán thương mại quốc tế và nhiều vấn đề khác chưa được pháp luật đề cập đến, qua các án lệ, dựa vào các luật tục, bổ sung cho pháp luật thì mới có thể quản lý xã hội hiệu quả hơn. Cũng qua án lệ, từ án lệ, nhà làm luật sẽ nâng lên thành các quy phạm pháp luật, giúp hoàn thiện hơn hệ thống pháp luật.
Áp dụng án lệ trong xét xử như thế nào ?
Việc áp dụng án lệ trong xét xử tùy vào từng trường hợp cụ thể và tuân thủ theo nguyên tắc tương tự. Theo quy định tại Điều 8 Nghị quyết 04/2019/NQ-HĐTP thì:
- Khi xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm phải nghiên cứu, áp dụng án lệ, bảo đảm những vụ việc có tình huống pháp lý tương tự thì phải được giải quyết như nhau. Tòa án áp dụng án lệ để giải quyết vụ việc thì số, tên án lệ, tình huống pháp lý, giải pháp pháp lý trong án lệ và tình huống pháp lý của vụ việc đang được giải quyết phải được viện dẫn, phân tích trong phần “Nhận định của Tòa án”, tùy từng trường hợp cụ thể có thể trích dẫn toàn bộ hoặc một phần nội dung của án lệ để làm rõ quan điểm của Tòa án trong việc xét xử, giải quyết vụ việc tương tự.
- Trường hợp vụ việc có tình huống pháp lý tương tự nhưng Tòa án không áp dụng án lệ thì phải nêu rõ lý do trong bản án, quyết định của Tòa án.
Án lệ góp phần thực hiện pháp luật, giúp quá trình tranh tụng tại Tòa án trở nên sinh động, hiệu quả và thiết thực hơn. Việc án lệ được áp dụng trong xét xử sẽ góp phần tích cực trong việc đảm bảo xét xử công bằng các vụ án có tính chất tương tự nhau, rà soát những sai phạm trong xét xử các vụ án và đem lại sự công bằng cho xã hội. Cùng tìm hiểu sâu hơn ở những bài viết tiếp theo. Đừng quên theo dõi và cập nhật thêm nhiều thông tin hữu ích khác trên trang web của chúng tôi. Khi cần, hãy liên hệ với chúng tôi để được hướng dẫn chi tiết hơn: info@letranlaw.com