Việt Nam đang nổi lên như một điểm đến chiến lược đối với các doanh nghiệp Hoa Kỳ trong nhiều lĩnh vực như công nghệ, sản xuất, dược phẩm và hàng tiêu dùng. Tuy nhiên, sự mở rộng thị trường đi kèm với những rủi ro, đặc biệt là trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ (IP). 

Từ hành vi chiếm dụng nhãn hiệu đến việc sử dụng phần mềm trái phép, các công ty Hoa Kỳ đang hoạt động hoặc có chuỗi cung ứng tại Việt Nam cần chủ động triển khai các biện pháp bảo vệ tài sản sở hữu trí tuệ. Việc chỉ dựa vào đăng ký tại Hoa Kỳ hoặc các thỏa thuận kinh doanh không chính thức là chưa đủ. Việt Nam áp dụng hệ thống pháp luật sở hữu trí tuệ riêng biệt, và việc thực thi quyền đòi hỏi phải có hành động tại địa phương. 

Bài viết này trình bày các công cụ pháp lý và chiến lược mà doanh nghiệp Hoa Kỳ cần nắm để bảo vệ thương hiệu, sáng chế, nội dung và bí mật kinh doanh tại Việt Nam.

Tìm hiểu Khung Pháp Lý về Quyền Sở Hữu Trí Tuệ tại Việt Nam 

Hệ thống pháp luật về quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam được điều chỉnh chủ yếu bởi Luật Sở hữu trí tuệ (đã được sửa đổi vào các năm 2009, 2019 và 2022), cùng với các quy định liên quan trong Bộ luật Dân sự, Bộ luật Hình sự và Luật Thương mại. Các văn bản này quy định việc bảo hộ pháp lý đối với nhiều loại hình tài sản trí tuệ, bao gồm: nhãn hiệu, sáng chế, quyền tác giả, kiểu dáng công nghiệp và bí mật kinh doanh. 

Nhằm tiệm cận với các chuẩn mực quốc tế, Việt Nam đã tham gia nhiều điều ước quốc tế quan trọng, bao gồm: 

• Hiệp định TRIPS (thuộc WTO) 

• Công ước Paris 

• Công ước Berne 

• Nghị định thư Madrid 

• Hiệp ước Hợp tác Sáng chế (PCT) 

• Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) 

• Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) 

Các hiệp định này góp phần nâng cao tính minh bạch và tăng cường nghĩa vụ thực thi quyền sở hữu trí tuệ. 

Cơ quan quản lý đăng ký quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam là Cục Sở hữu trí tuệ (NOIP) trực thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ (MOST). Bên cạnh đó, doanh nghiệp cũng cần nắm rõ vai trò của tòa án, cơ quan hải quan và các cơ quan thanh tra chuyên ngành trong công tác thực thi quyền. 

Việc vận hành trong hệ thống pháp lý đa tầng này đòi hỏi sự am hiểu chuyên sâu và hỗ trợ từ chuyên gia pháp lý tại địa phương để đảm bảo tính tuân thủ và khả năng thực thi hiệu quả. 

Bảo hộ Nhãn hiệu cho Thương hiệu Hoa Kỳ tại Việt Nam 

Việt Nam áp dụng nguyên tắc “nộp đơn trước được quyền trước”. Điều này có nghĩa là bất kỳ tổ chức hoặc cá nhân nào nộp đơn đăng ký nhãn hiệu trước, không phụ thuộc vào việc đã sử dụng thực tếsẽ được ưu tiên bảo hộ. Do đó, các doanh nghiệp Hoa Kỳ khi thâm nhập thị trường Việt Nam cần nhanh chóng thực hiện thủ tục đăng ký để bảo vệ tên thương hiệu, biểu tượng (logo) và khẩu hiệu. 

Các bước cần thực hiện: 

• Nộp đơn đăng ký tại Cục Sở hữu trí tuệ (NOIP) trực tiếp hoặc thông qua đại diện sở hữu trí tuệ tại Việt Nam 

• Đảm bảo nhãn hiệu không trùng hoặc tương tự gây nhầm lẫn với các nhãn hiệu đã được đăng ký 

• Xem xét bổ sung phiên âm tiếng Việt nếu có liên quan đến chiến lược thương hiệu 

Thời hạn bảo hộ: Nhãn hiệu được bảo hộ trong thời gian 10 năm kể từ ngày nộp đơn và có thể gia hạn liên tiếp mỗi 10 năm mà không giới hạn số lần. Tuy nhiên, nếu nhãn hiệu không được sử dụng liên tục trong 5 năm, có thể bị yêu cầu hủy bỏ hiệu lực. 

Các rủi ro doanh nghiệp Hoa Kỳ cần lưu ý: 

• Chiếm dụng nhãn hiệu: Bên thứ ba tại Việt Nam đăng ký nhãn hiệu trùng hoặc tương tự với thương hiệu nước ngoài nổi tiếng 

• Sử dụng trái phép: Nhà phân phối hoặc nhà sản xuất địa phương sử dụng thương hiệu mà không có sự cho phép hợp pháp 

Chiến lược bảo hộ hiệu quả bao gồm: đăng ký sớm, giám sát thường xuyên và xây dựng kế hoạch xử lý vi phạm rõ ràng. 

Bảo hộ Sáng chế và Kiểu dáng Công nghiệp 

Việt Nam cho phép bảo hộ pháp lý đối với các sáng chế kỹ thuật và thiết kế sản phẩm, với điều kiện đáp ứng các tiêu chí về tính mới và tính sáng tạo. Các hình thức được bảo hộ bao gồm: 

• Sáng chế: Giải pháp kỹ thuật áp dụng trong bất kỳ lĩnh vực nào 

• Giải pháp hữu ích: Giải pháp có tính mới, hữu dụng nhưng mức độ sáng tạo thấp hơn sáng chế 

• Kiểu dáng công nghiệp: Hình dáng bên ngoài độc đáo của sản phẩm, có khả năng phân biệt 

Doanh nghiệp Hoa Kỳ có thể nộp đơn đăng ký trực tiếp tại Cục Sở hữu trí tuệ (NOIP) hoặc thông qua hệ thống Hiệp ước Hợp tác Sáng chế (PCT) để phối hợp đăng ký quốc tế. Hồ sơ đăng ký cần bao gồm: 

• Bản mô tả chi tiết sáng chế 

• Yêu cầu bảo hộ bằng tiếng Việt 

• Bản vẽ kỹ thuật minh họa 

• Tài liệu chứng minh quyền sở hữu hoặc tư cách người sáng tạo 

Thời hạn bảo hộ: 

• Sáng chế: 20 năm kể từ ngày nộp đơn 

• Giải pháp hữu ích và kiểu dáng công nghiệp: 10 năm kể từ ngày nộp đơn 

Việc thực thi quyền sáng chế tại Việt Nam đang từng bước hoàn thiện, tuy nhiên đăng ký tại địa phương là điều kiện bắt buộc để được bảo hộ. Các sáng chế không đăng ký tại Việt Nam sẽ không được bảo vệ, kể cả khi đã đăng ký tại Hoa Kỳ. Trong trường hợp chưa chắc chắn về khả năng được cấp bằng sáng chế, doanh nghiệp có thể cân nhắc các biện pháp thay thế như công bố phòng vệ hoặc bảo vệ dưới dạng bí mật kinh doanh. 

Bảo hộ Quyền Tác giả và Phần mềm tại Việt Nam 

Tại Việt Nam, quyền tác giả phát sinh tự động ngay khi một tác phẩm gốc được tạo ra, bao gồm: 

• Tác phẩm văn học, bài viết và bài thuyết trình 

• Mã nguồn phần mềm, cơ sở dữ liệu và thiết kế giao diện người dùng (UI/UX) 

• Tài liệu tiếp thị, tài liệu đào tạo và sổ tay hướng dẫn 

Mặc dù việc đăng ký là không bắt buộc, giấy chứng nhận đăng ký có giá trị chứng cứ quan trọng trong quá trình giải quyết tranh chấp tại tòa án. Cục Bản quyền tác giả Việt Nam cho phép cả cá nhân và tổ chức trong nước hoặc nước ngoài thực hiện thủ tục đăng ký tác phẩm. 

Đối với các doanh nghiệp Hoa Kỳ thuê ngoài phát triển phần mềm hoặc nội dung số, việc đăng ký giúp làm rõ tư cách tác giả và quyền sở hữu, đặc biệt trong các tranh chấp với nhân viên hoặc nhà cung cấp. Hợp đồng cần quy định rõ ai là chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ được tạo ra trong khuôn khổ dự án. 

Việc chuyển nhượng, cấp phép lại hoặc khai thác thương mại các tác phẩm có bản quyền cũng phải được thực hiện thông qua hợp đồng bằng văn bản, trong đó nên quy định rõ phạm vi sử dụng, thời hạn hiệu lực và lãnh thổ áp dụng. 

Bảo vệ Bí mật Kinh doanh và Bí quyết Công nghệ 

Bí mật kinh doanh bao gồm công thức, quy trình, thiết kế, phương pháp hoặc bất kỳ thông tin kinh doanh mật nào mang lại lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp. Tại Việt Nam, quyền bảo hộ chỉ được áp dụng nếu doanh nghiệp chủ động duy trì tính bảo mật. 

Việc bảo hộ pháp lý được điều chỉnh bởi cả Luật Sở hữu trí tuệ và Bộ luật Lao động, cho phép khởi kiện dân sự hoặc thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự nếu xảy ra hành vi chiếm đoạt trái phép. 

Các biện pháp phòng ngừa bao gồm: 

• Thỏa thuận bảo mật (NDA) toàn diện với nhân viên, nhà thầu và nhà cung cấp 

• Chính sách nội bộ phân loại và kiểm soát quyền truy cập dữ liệu mật 

• Giao thức bảo mật số nhằm ghi nhận và giới hạn quyền truy cập vào hệ thống độc quyền 

• Quy trình nghỉ việc nhắc nhở nhân sự về nghĩa vụ bảo mật sau khi chấm dứt hợp đồng 

Mặc dù có thể thực thi quyền, nhưng phòng ngừa vẫn là biện pháp hiệu quả hơn. Việc lưu trữ tài liệu rõ ràng, có chữ ký xác nhận và kiểm tra tuân thủ nội bộ là yếu tố then chốt. 

Các Biện pháp Thực thi: Dân sự, Hành chính và Hình sự 

Sau khi được đăng ký, quyền sở hữu trí tuệ có thể được thực thi tại Việt Nam thông qua nhiều kênh khác nhau, tùy thuộc vào tính chất hành vi xâm phạm và mục tiêu xử lý. 

Biện pháp hành chính: 

• Nộp đơn khiếu nại đến các cơ quan như Quản lý Thị trường, Hải quan hoặc Thanh tra Bộ Khoa học và Công nghệ 

• Thực hiện nhanh các biện pháp như tịch thu hàng giả, cảnh báo hoặc xử phạt hành chính 

• Phù hợp với các vụ việc quy mô nhỏ hoặc cần xử lý khẩn cấp 

Khởi kiện dân sự: 

• Nộp đơn tại Tòa án Nhân dân để yêu cầu bồi thường thiệt hại, lệnh cấm hoặc xin lỗi công khai 

• Phù hợp với các tranh chấp có thiệt hại tài chính lớn hoặc hành vi xâm phạm kéo dài 

• Yêu cầu có bằng chứng vững chắc và hỗ trợ pháp lý chuyên sâu 

Truy cứu hình sự: 

• Áp dụng trong các trường hợp làm giả có tổ chức, vi phạm bản quyền quy mô lớn hoặc tái phạm 

• Hình phạt có thể bao gồm tiền phạt hoặc phạt tù 

• Thường phối hợp với cơ quan công an và viện kiểm sát 

Đối với các doanh nghiệp Hoa Kỳ, chiến lược hiệu quả nhất là áp dụng phương pháp đa tầng, kết hợp giữa đăng ký quyền sở hữu trí tuệ, đưa vào danh sách giám sát hải quan và thực hiện kiểm tra định kỳ việc thực thi. 

Danh sách Giám sát Hải quan: Công cụ Thực tiễn để Ngăn chặn Hàng giả 

Một công cụ thực thi ít được khai thác bởi các doanh nghiệp Hoa Kỳ là hệ thống giám sát hải quan của Việt Nam. Sau khi nhãn hiệu được đăng ký, chủ sở hữu quyền có thể yêu cầu Tổng cục Hải quan Việt Nam theo dõi các lô hàng nhập khẩu hoặc xuất khẩu có dấu hiệu xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. 

Các điểm cần lưu ý: 

• Nộp đơn đề nghị giám sát sau khi hoàn tất đăng ký nhãn hiệu 

• Đính kèm tài liệu hỗ trợ như giấy chứng nhận nhãn hiệu và hình ảnh sản phẩm 

• Cán bộ hải quan sẽ chặn các lô hàng có dấu hiệu vi phạm 

Biện pháp này đặc biệt hữu ích đối với các doanh nghiệp trong lĩnh vực hàng tiêu dùng, điện tử và thời trang, nơi hàng giả hoặc hàng xám thường xâm nhập qua các cảng. Đây là tuyến phòng vệ ban đầu và có thể bổ trợ cho các biện pháp tố tụng hoặc hành chính. 

Nghiên cứu Tình huống : Rủi ro về Quyền Sở Hữu Trí Tuệ trong Hoạt động Sản xuất tại Việt Nam 

Bối cảnh vụ việc: Một công ty điện tử quy mô trung bình của Hoa Kỳ ký hợp đồng với một nhà sản xuất thiết bị gốc (OEM) tại Việt Nam để gia công linh kiện theo thiết kế mạch điện tử độc quyền. Hai bên đã ký kết hợp đồng cung ứng nhưng không nội địa hóa hợp đồng theo pháp luật Việt Nam và cũng không đăng ký bất kỳ quyền sở hữu trí tuệ nào tại Việt Nam. 

Vấn đề phát sinh: Sáu tháng sau khi bắt đầu sản xuất, OEM bắt đầu cung cấp sản phẩm giống hệt cho các khách hàng khác dưới thương hiệu khác. Công ty Hoa Kỳ phát hiện ra điều này thông qua một nhà phân phối địa phương. 

Hướng xử lý: Công ty Hoa Kỳ gặp phải nhiều trở ngại: 

• Không có đăng ký nhãn hiệu hoặc kiểu dáng công nghiệp tại Việt Nam 

• Điều khoản bảo mật trong hợp đồng mơ hồ 

• Điều khoản thẩm quyền xét xử mặc định về tòa án Hoa Kỳ, gây khó khăn trong việc thực thi tại Việt Nam 

Cuối cùng, công ty đã phối hợp với luật sư địa phương để: 

• Nộp đơn đăng ký kiểu dáng công nghiệp nhằm xác lập quyền sở hữu 

• Gửi văn bản yêu cầu chấm dứt hành vi vi phạm thông qua Sở Khoa học và Công nghệ 

• Chấm dứt hợp đồng với nhà cung cấp và đàm phán lại hợp đồng có hiệu lực pháp lý tại Việt Nam 

Nếu không có biện pháp bảo hộ sở hữu trí tuệ tại địa phương và hợp đồng có thể thực thi, các biện pháp pháp lý sẽ rất hạn chế. Phòng ngừa thông qua đăng ký sớm và soạn thảo hợp đồng chặt chẽ là cách hiệu quả hơn nhiều. 

Bảo vệ Quyền Sở Hữu Trí Tuệ trong Hợp đồng Sản xuất và Hợp tác với Nhà cung cấp 

Đối với các doanh nghiệp Hoa Kỳ sản xuất tại Việt Nam, hợp đồng với nhà cung cấp đóng vai trò then chốt trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. 

Các mối quan hệ sản xuất như OEM, ODM và gia công theo hợp đồng tiềm ẩn rủi ro: 

• Rò rỉ thiết kế sản phẩm 

• Tái sử dụng khuôn mẫu hoặc phần mềm 

• Sản xuất nhái cho bên thứ ba 

Các điều khoản quan trọng cần đưa vào hợp đồng:

• Quyền sở hữu đối với khuôn mẫu và thiết kế 

• Nghĩa vụ không sử dụng và không tiết lộ thông tin 

• Điều khoản sản xuất độc quyền 

• Quyền kiểm tra và chế tài khi vi phạm 

Ngoài ra, cần đảm bảo: 

• Các điều khoản về sở hữu trí tuệ được soạn thảo rõ ràng bằng cả tiếng Anh và tiếng Việt 

• Điều khoản về thẩm quyền và giải quyết tranh chấp cho phép thực thi hợp đồng tại Việt Nam 

Khi được cấu trúc đúng cách, hợp đồng sản xuất đóng vai trò như một lá chắn pháp lý chống lại các hình thức rò rỉ sở hữu trí tuệ phổ biến. 

Kết Luận 

Đối với các doanh nghiệp Hoa Kỳ, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam không chỉ là vấn đề tuân thủ pháp luật, mà còn là yếu tố sống còn để duy trì lợi thế cạnh tranh. Trong bối cảnh rủi ro ngày càng gia tăng cả trong nước lẫn xuyên biên giới, việc bảo hộ sở hữu trí tuệ cần được tích hợp ngay từ giai đoạn thâm nhập thị trường và trong toàn bộ chiến lược vận hành. 

Điều đó đồng nghĩa với việc đăng ký sớm, soạn thảo hợp đồng chặt chẽ, thiết lập cơ chế bảo mật nội bộ và có đội ngũ tư vấn pháp lý địa phương sẵn sàng hỗ trợ. 

Lê & Trần được công nhận là một trong những hãng luật hàng đầu tại Việt Nam, nhận được đánh giá cao từ các ấn phẩm pháp lý uy tín như Chambers, Legal500 và Benchmark Litigation, đồng thời được AmCham Việt Nam và Lãnh sự quán Hoa Kỳ khuyến nghị mạnh mẽ. Đội ngũ luật sư sở hữu trí tuệ của chúng tôi nổi tiếng với khả năng đưa ra các giải pháp thực tiễn và chiến lược nhằm bảo vệ quyền lợi của doanh nghiệp. Dù là đăng ký nhãn hiệu, soạn thảo hợp đồng cấp phép hay thực thi quyền sở hữu trí tuệ, chúng tôi luôn đồng hành cùng doanh nghiệp quốc tế để bảo vệ lợi thế cạnh tranh. Để được hỗ trợ chuyên nghiệp trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam, vui lòng liên hệ qua địa chỉ info@letranlaw.com.